نشانههای سجاوندی بهتدریج با خط فارسی سازگار شدهاند و متناسب با آن تغییر یافتهاند؛ مثلاً جهت کاما و نقطهکاما و نشانهٔ پرسش عوض شده است. این نشانهها در کاربرد نیز آدابی متفاوت با زبانهای اروپایی یافتهاند. در این نوشتار به یکی از این نشانهها پرداختهام: خط تیره. معتقدم این نشانه با خط فارسی ناسازگار است و بهتر است آن را به کار نبریم.
کاربردهای رایجِ خط تیره
ابتدا کاربردهای رایجِ خط تیره در خط فارسی را ذکر کردهام: ۹ کاربرد.
اشکالاتِ خط تیره
سپس اشکالاتِ خط تیره را ذکر کردهام: ۱۵ اشکال! عناوین آنها از این قرار است:
۱. وارداتیبودن
۲. بیضابگی انواع خط تیره در فارسی
۳. دشواربودن ضوابط مشخصشده توسط استادان
۴. نماد ریاضی بودن
۵. زشت بودن!
۶. زشتتر شدن!
۷. ناهمخوانی ساختار هندسی خط فارسی
۸. گرفتن سرعت خواندن
۹. ایجاد مشکل فنی
۱۰. ایجاد بدخوانی
۱۱. نقض قاعدهٔ «تطابق ملفوظ و مکتوب»
۱۲. خطا در عددنگاری
۱۳. ناهمخوانی با خط نستعلیق
۱۴. ظرفیت زبان فارسی: نیمفاصله
۱۵. کلیشهبودن
هرکدام از این دلایل را بهتفصیل شرح دادهام. مثلاً دربارهٔ بند سیزدهم، ناهمخوانی با خط نستعلیق، در مصاحبه با استادتمامهای خط فارسی آوردهام. استاد هادی سیدخانی معتقد است:
در پیشینهٔ خط فارسی و نشانههایی که استادان خوشنویسی برشمرده و آموزش دادهاند، این نشانه نبوده و تعریف نشده است. این نشانه در خطاطی پیشنیان از حدود شش قرن پیش تا امروز اصلاً به چشم نمیخورد. ایشان معتقد است خط تیره ارتباط کلمات و نواخت و قوتها را قطع میکند. خط تیره وسط سطر قرار میگیرد و سفیدی بالا و پایین آن، خط را قطع میکند. این باعث میشود چشم ایستِ کامل کند و بعد وارد کلمهٔ بعد شود.
استاد محمدرضا شوقیان نیز میگوید:
خط نستعلیق خطی دُوردار است. مثلاً حرف نون در خط نستعلیق مثل تخممرغ بوده و دور دارد. در این خط، هم حروف و هم حرکات، روی حرف بعدی سوار میشوند و هر میلیمتر با میلیمتر بعدی ربط دارد. خط تیره با نستعلیق ناهمگونی دارد؛ چون حرکتی خشک و افقی است. خط تیره در کنار حروف دیگر توی چشم میزند و باعث عدم تجانس میشود. آقای شوقیان اینگونه گزارش میدهد که در آثار استادان خط فارسی از قدما تا استادان جدید و از زمان میرعماد تا کلهر، ندیدهام کسی برای فاصلهٔ بین دو مطلب از خط تیره استفاده کند. الان نیز اگر بخواهند از خط تیره استفاده کنند، آن را روی خط زمینه به کار نمیبرند و خیلی ریز و باریک مینویسند تا توی چشم نیاید. ایشان اینگونه ادامه میدهد که در نستعلیق، تمام حروف براساس زاویهٔ نقطه شکل میگیرند و بنای خط نستعلیق بر لوزی است که از نقطه گرفته شده است؛ چون تمام حروف مثل یاء و راء و… با نقطه شروع میشوند. اما شکل هندسی خط تیره، مستطیل و صاف بوده و با لوزی ناهمخوان است؛ ازاینرو خود را خیلی بد نشان میدهد. بهنظر ایشان، بهطور کلی خط تیره با ماهیت خطوط اسلامی همخوانی ندارد؛ چون شکلش مستطیلی است و به لوزی نمیخورد. همچنین خط تیره با زاویهٔ کج خط ما تناسب ندارد. مثلاً الف و ب مقداری کج است؛ اما خط تیره خطی مستقیم است و با حروف فارسی نمیخواند. ایشان در پایان اضافه میکند که این توضیحات برای خط ثلث و شکسته و دیگر خطوط شرقی نیز صدق میکند. در مقابل، ایستایی خط لاتین و زوایای تند آن باعث شده است خط تیره با آن، همخوان باشد.
جانشینهای خط تیره
سپس جانشینهای «ویراستاران» برای خط تیره را ذکر کردهام:
۱. برای جملهٔ معترضه: حذف، کاما، و، شکستن جملهها
۲. برای عبارتهای توضیحی: کاما
۳. برای عبارتهای دعایی: پرانتز
۴. برای پیوند اسمی: نیمفاصله، و
۵. برای دوطرفهها: نیمفاصله، به، با، و
۶. برای دو عددیها: تا، و
۷. برای اعداد برشمردنی: نقطه
۸. برای ترکیب واژگانی: چسباندن، نیمفاصله
۹. برای عددگذاری تیترها (لایهبندی): نقطه
نتیجهٔ یادداشت
ما در «ویراستاران»، بهدلایل بالا با خط تیره دشمنیم! ما سالهاست حرفهای ویرایش میکنیم و در صدهاهزار صفحهای که ویرایش کردهایم، هرگز خط تیره را به کار نبردهایم. این تجربهٔ بزرگ، در عمل هم ثابت کرده است که میشود از خط تیره استفاده نکرد. جالب اینکه در اینهمه، حتی یک نفر هم اعتراض نکرده است که: «چرا این متن خط تیره ندارد؟!» این نشان میدهد روش ما با خط فارسی همخوان است.
متن کامل «دور خط تیره را خط بکش»
این مقاله در ماهنامهٔ انشا و نویسندگی، شمارهٔ ۳۹ منتشر شده است. متن کامل یادداشت را از دو جای زیر میتوانید بگیرید و بخوانید:
پس از مطالعه، دیدگاههای ارزشمندتان را همین جا مطرح کنید.