ویرایش زبانی چیست؟
ویرایش زبانی یا ویرایش دستوری به آن گونه‌ای از ویرایش گفته می‌شود که ویراستار فقط با زبان نوشته کار دارد. او مراقبت می‌کند که املای واژه‌ها درست باشند، قاعده‌های دستور زبان مراعات شده و عبارت و جمله‌ای خلاف قاعده‌های دستوری به کار نرفته باشد.
مسئولیت ویراستار زبانی چیست؟
ویراستار در این ویرایش، مسئول ساختار، محتوا، استناد، درستی یا نادرستی مطلب و جنبه‌های دیگر نیست. اصل در این ویرایش این است که اثر، به دور از خطایی زبانی یا لغزشی دستوری منتشر شود؛ گویی که ویراستار در این ویرایش چشم خود را بر همه‌چیز می‌بندد و دریچهٔ چشم را فقط برای دیدن لغزش‌های زبانی و خطاهای دستوری باز می‌کند و بس.
خط قرمز ویرایش زبانی: خطاهای خودخواسته!
ویرایش زبانی از پرکاربردترین گونه‌های ویرایش در سراسر جهان است. آثار نویسندگان بزرگ و بنام را معمولاً فقط ویرایش زبانی می‌کنند.
مشهور است که در نوشته‌های ویلیام فاکنر، نویسندهٔ پرآوازه و برندهٔ نوبل ادبی، خطاهای املایی و لغزش‌های انشایی و دستوری فراوان بود. هیچ ویراستاری هیچ‌گاه و در هیچ شرایطی مجاز نیست جمله‌ای را از فاکنر، یا از نویسنده‌ای هم‌تراز او، تغییر دهد؛ ولو آنکه به نادرستیِ مضمون آن یقین داشته باشد.
او فقط مجاز است خطاهای ناخواسته، فقط ناخواسته، را تصحیح کند. امکان دارد نویسنده‌ای در جایی بخواهد عمداً و آگاهانه قانونی زبانی یا قاعده‌ای دستوری را نقض کند. به‌سخنی دیگر، یا به‌تعبیری مبالغه‌آمیز، ویراستار زبانی فقط مسئول این است که مضمون‌های نادرست، کاملاً نادرست، در قالب جمله‌هایی درست ادا شود، جمله‌هایی که در آن‌ها خطای املایی، دستوری و انشایی نباشد.
پیش‌نیازهای ویرایش زبانی چیست؟
ویرایش زبانی به تسلط بر دستور زبان و قاعده‌های دستوری نیاز دارد.
ویرایش زبانی مرجع اجماعی ندارد!
یکی از دشواری‌ها در زبان فارسی، نبودن منابعی در این زمینه است که همهٔ دستوریان صاحب‌نظر دربارهٔ آن‌ها اتفاق‌نظر داشته باشند. از این گذشته، رویکردهای دستوریان و زبان‌شناسان به زبان و دستور متفاوت است و گاه نیز مغایرت‌های آن‌ها برای غیرمتخصصان سردرگمی به بار می‌آورد.
در سال‌های اخیر و با توجه به دیدگاه‌های زبان‌شناسی و نیز نقد و بررسی‌های دستورهای پیشین، دستورهای تازه‌ای نوشته شده است. چند فرهنگ املایی و دستوری و چند راهنمای درست‌نویسی و پرهیز از خطاهای دستوری و واژگانی و عبارتی هم انتشار یافته است. زبان‌ویرایان / ویراستاران زبان / ویراستاران زبانی (language editors) معمولاً از این منابع به‌عنوان مرجع‌های روی میز کارشان استفاده می‌کنند. با این حال، اثری که بتوان آن را به‌سان مرجع پذیرفته‌شدهٔ عمومی به کار برد، یا حتی اثری که اجماع نسبی دربارهٔ آن حاصل شده باشد، هنوز انتشار نیافته است.
اگر روزی میان دیدگاه‌های زبان‌شناسان و دستوریان و ادیبان پل تفاهم بسته شود، می‌توان امیدوار بود که به‌سوی تدوین آثاری گام برداشته خواهد شد که بی‌سرو‌سامانی‌ها در وادی تشتت‌های زبانی را سامان ببخشد.
هم‌پوشانی با ویرایش صوری
میان برخی وظایف ویرایش صوری و ویرایش زبانی هم‌پوشانی‌های اجتناب‌ناپذیری هست؛ از قبیل نشانه‌گذاری، تقسیم‌بندها و مانند آن. جمله، که واحد اصلی نوشته است، تا درست نشانه‌گذاری نشده باشد، درست هم خوانده نمی‌شود.
زبان‌ویرایان ناگزیرند با قاعده‌های ویرایش صوری، به‌ویژه آن بخشی که با جنبه‌های صوری زبان نوشته کار دارد، آشنایی کاملی داشته باشند. دربارهٔ قاعده‌های نشانه‌گذاری در زبان فارسی، نوشته های بسیاری منتشر شده است که می‌توان از آن‌ها استفاده کرد؛ گرچه در این زمینه هم میان دستوریان و زبان‌شناسان اختلاف‌نظر هست.
نمونه‌های ویراسته برای الگوگیری
در سال‌های اخیر شماری کتاب مرجع، از جمله چندین دانشنامه و درسنامهٔ خوب، انتشار یافته است که تنی چند از ویراستاران دقیق و مسلط، مسئولیت ویرایش آن‌ها را بر عهده داشته‌اند. از این‌گونه مرجع‌ها می‌توان نکته‌های کاربردی بسیاری آموخت، نکته‌هایی که بر تجربه‌های عملی استوار است.
با این حال، زبان‌ویرا اگر شیوه‌نامه‌ای در اختیار نداشته باشد و با ناشر اثر بر سر انتخاب یا تدوین ویرایش‌نامه‌ای توافق نکرده باشد، در عمل با دشواری روبه‌رو خواهد شد. زبان‌ویرایانی که مرجع‌های زبانی و دستوری و شیوه‌نامهٔ خود را برگزیده و در عمل آن‌ها را آزموده باشند، با دشواری‌های بسیار کمتری در کارشان روبه‌رو خواهند شد؛ به‌ویژه اگر دربارهٔ این‌گونه مرجع‌ها با پدیدآورنده و ناشر به توافق دست یابند.
ویرایش زبانی و پیشرفت‌های نرم‌افزاری
ویرایش زبانی در سال‌های اخیر با چالش دیگری هم روبه‌رو شده است، چالشی از سوی طراحان نرم‌افزارهای رایانه ای. روند کنونی تولید نرم‌افزارها و کاربردهای رایانه به‌سمتی است که کارهای مکانیکی و همهٔ کارهایی را که رایانه‌ها می‌توانند انجام دهند و به تصمیم‌گیری انسان نیازی نباشد، از ویراستاران گرفته و برنامه‌های رایانه‌ای ویرایش سپرده می‌شوند؛ ازاین‌رو این عقیده پیدا شده است که چون رایانه‌ها در آینده‌ای نه‌چندان دور، نه تنها کنترل‌های واژگانی و املایی و ویرایش صوری را انجام خواهند داد، که قادر خواهند بود خطاهای ساختارهای دستوری و انشایی را هم اصلاح کنند.
مدعای دیگر هم این است که همهٔ ویرایش‌های زبانی و صوری و هرگونه ویرایش دیگری که از عهدهٔ رایانه‌ها برآید، حذف خواهند شد. این مدعا در برخی کشورها که نشر پیشرفته دارند، البته تا حدی به واقعیت نزدیک شده است و روند کنونی نشان می‌دهد نرم‌افزارهای متن‌ویرا روزبه‌روز هوشمندتر و پیشرفته‌تر می‌شوند؛ اما با توجه به مسائل خط و املای فارسی، نایکدستی در این زمینه، انبوه متون کهن به این زبان و اختلاف‌نظرهای شدید میان صاحب‌نظران بر سر وحدت رویه در نگارش، بعید به نظر می‌رسد ویرایش‌های زبانی و صوری در ایران به این زودی‌ها جای خود را به نرم‌افزارهای متن‌ویرا بدهد و وظایف زبان‌ویرایان به نرم‌افزارهای رایانه‌ها سپرده شود.
منبع: عبدالحسین آذرنگ، آشنایی با ویراستاری و نشر، ص۸۷ تا ۹۸.
نکته: تیترها را خودم درج کرده‌ام.
